10 پل تاریخی ایران - دانشنامه آریایی

پل جی

این پل که مربوط به دوره ساسانیان و پیش از اسلام است در چهار کیلومتری شرق اصفهان و روی زاینده رود ساخته شده است. نوع ساخت این پل که در میان چشمه های آن قوس های زیبای کوچکی اجرا شده، هنوز کاملا سالم و پابرجا و قابل استفاده است. این پل را می توان قدیمی ترین پل ساخته شده روی زاینده رود نامید که بارها در طول تاریخ و بویژه در قرون اولیه اسلامی مورد تعمیر و مرمت نهاده شده است. مصالح به کار رفته در این پل خشت و آجر و ساروج است و کارشناسان دلیل استقامت و ماندگاری آن را نیز همین موضوع می دانند.

طول این پل 105 متر و عرض آن پنج متر است که این امر سبب شده رفت و آمد مسافران و کاروان ها از روی آن به سادگی انجام گردد. به گواه بسیاری از باستان شناسان دلیل اولیه ساخت این پل، استفاده از آن در لشکرکشی های نظامی بوده که بعدها مورد استفاده تجاری و... نهاده شد.در دوران صدر اسلام این پل با نام پل حسین شناخته می شد و در نزدیکی آن تعداد زیادی آثار و ابنیه با شکوه ساخته شده بود.

پل دختر لرستان

این پل ابتدای جاده پلدختر خرم آباد و در ورودی شهر پلدختر نهاده شده است. اکنون تنها دو طاق چشمه در طرفین منتهی الیه شرق و غرب باقی مانده اند که جاده آسفالته از زیر طاق چشمه شرقی عبور می نماید و در منتهی الیه غرب نیز طاق چشمه اش ارتفاع کمی دارد. این دومین پلی است که در لرستان بنام کر و دت یا پل دختر مشهور است هرچند این بنا قرن چهار هجری قمری مورد مرمت و تجدید بنا نهاده شده است، اما اصل آن بنا به احتمال زیاد مربوط به دوره ساسانی است.

جهت پل شرقی ـ غربی وطول آن 270 متر است و پایه های پهن و قطور آن از سنگ ساخته شده اند. امروزه تنها یک طاق از پل موجود است که جاده خرم آباد ـ اندیمشک از زیر آن می گذرد. بلندای این طاق 18 متر از سطح آسفالت است و نزدیک به 30 متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. عرض چشمه موجود 5/11 متر است. درباره وجهه تسمیه پل بعضی آن را منتسب به ایزد بانو آناهیتا می دانند. بی تردید این پل اهمیت ویژه ای در ارتباط بین مناطق جنوب با غرب و مرکز و شمال داشته و علاوه بر اتصال لرستان و ایلام راه اصلی شاپوربه جندی شاپور شهر قدیمی خوزستان (دوره ساسانی) به شمار می رفته است.

اکنون پنج پایه ستون و ستون سالم باقی مانده و بقایای چهار پایه ستون تخریب شده نیز در محل عبور آب دیده می گردد. در منتهی الیه غربی پل، ورودی شیبداری به سمت جاده قدیم تعبیه شده است و مسافران از طریق عبور از این پل امکان عبور از رودخانه و دره آن را پیدا می کردند. در منتهی الیه شرقی و در کنار طاق چشمه سالم، دو طاق نمای کوچگ به صورت L در کنار هم نهاده شده و راستا به گونه ای است که مسافران با استفاده از سطح شیبدار و برگشت آن از روی قوس اول به سمت پایین حرکت نموده و از زیر قوس دوم از پل خارج می شدند.

پل قافلانکوه

مسافرانی که از زنجان به میانه سفر می نمایند در راستا خود و در 20 کیلومتری جنوب شرقی شهر میانه با چشم انداز پلی بسیار زیبا روی رود قزل اوزن روبه رو خواهند شد که حدود 600 سال پیش و در دوران پیش از صفویان و مقارن با عصر تیموری ساخته شده است. البته بعضی از باستان شناسان، شالوده اولیه این پل را هم مربوط به دوران ساسانیان می دانند.

این پل دارای یک دهانه بزرگ و دو دهانه جانبی کوچک در طرفین است. در طول تاریخ مسافران و جهانگردان بسیاری از این راستا عبور نموده و به توصیف این پل زیبا پرداخته اند. یکی از مشهور ترین این افراد مادام دیولافواست که در دوره قاجاریه به ایران سفر کرد و کل مشاهدات سفر خود به ایران و عراق را در قالب سفرنامه ای زیبا به نگارش درآورد.

پروفسور پوپ در کتاب آنالیز هنرهای ایران، تاریخ بنای پل را اواخر قرن 15 میلادی (قرن 10 هجری) دانسته و نام معمار آن را حاج عباس بن الحاج محمد بن العباس قزوینی و نام حاکم وقت را محمد روان بن عثمان القزوینی نوشته است.

نکته تاسف بار در خصوص این پل، تخریب عمدی آن از طریق مواد منفجره در زمان حکومت پهلوی و توسط خرابکاران و متمردان محلی است که موجب شد بخش میانی این پل کاملا آسیب دیده و از بین برود، این پل به اندازه ای سالم و پایدار باقی مانده است که اگر این اتفاق روی نمی داد، هنوز قابل استفاده بود. این موضوع سبب شد اهالی محل، این پل را با نام پل شکسته نیز خطاب نمایند.

پل چالان چولان

پل چالان چولان در دشت سیلاخور در راستا جاده قدیمی دورود به خوزستان و اصفهان روی رودخانه سزار در روستای گاراژ احداث شده است. این پل در زمان صفوی و روی شالوده پلی از زمان ساسانی ساخته شده و طول این پل 120 متر است که دارای شش طاق چشمه آجری است که پایه های آن تا ارتفاع یک متری از سنگ و بدنه از آجر ساخته شده است. اکنون این پل دارای شرایط مناسبی است. نکته قابل توجه تغییر نکردن عرض رودخانه است که هنوز آب از زیر تمام طاق چشمه های آن عبور می نماید.

در دو طرف گذرگاه این پل دو دیواره آجری به ارتفاع 90 سانتی متر برای امنیت و ممانعت از سقوط عابران از روی پل ایجاد شده است. روی گذرگاه پل، جان پناه آجری در طرفین راستا ایجاد شده که در بالا به شکل مثلثی و شیروانی ساخته شده است. تا چندی پیش عبور و مرور خودروها از روی این پل انجام می گرفت که امروزه با ساختن پلی جدید در کنار آن، راستا حرکت ماشین ها تغییر نموده است. در پایه های پل و قسمتی که با آب تماس دارد، زائده های مثلثی شکلی ایجاد شده است که جریان عبور آب را تسهیل می نماید. پل تاریخی چالان چولان در زلزله فروردین 85 خسارت دید که اکنون این بخش ها مرمت شده است.

پل لاتیدان

برای دیدن طویل ترین پل ایران باید به جنوب ایران و استان هرمزگان سفر کنید. در 50 کیلومتری غرب بندرعباس روی رود کول پلی بسیار بلند و طویل به طول 800 متر ساخته شده است که برای تجسم اندازه آن کافی است بدانید طول پل لاتیدان چیزی حدود سه برابر سی و سه پل اصفهان است.

متاسفانه امروزه بخش های زیادی از این پل تخریب شده و تنها 270 متر از سمت غرب و 150 متر از سمت شرقی این پل پا برجاست و 380 متر از بخش های میانی پل در طول زمان و به دلیل شدت سیلاب های فصلی این رود از بین رفته است و اگر برای مرمت و بازسازی آن اقدامی اساسی صورت نگیرد، شاید فرزندانمان فرصت دیدن این یادگار با شکوه را نداشته باشند.

عرض پل لاتیدان به دلیل طولانی بودن آن در بخش های مختلف متغیر است. یکی از اصلی ترین دلایل تخریب قسمت میانی پل، نبود امکان ساخت پی و شالوده محکم برای آن به دلیل شدت جریان آب رود است. مصالح به کار رفته در ساخت این پل سنگ های تراش نخورده و ناهمگون است که توسط ملاط به یکدیگر متصل شده اند.

پل کهنه کرمانشاه

پل کهنه کرمانشاه در شرق کرمانشاه کنونی روی رودخانه قره سو قرار گرفته است. این پل از روزگار کهن نقشی مهم در ارتباط میان ایران و بین النهرین و عراق امروزی داشته و تقریبا بیشتر کاروان هایی که به قصد شهرهای کربلا، نجف، کاظمین، سامرا و سایر شهرهای عراق از ایران سفر می کردند، ناگزیر به عبور از این پل بودند.امروزه بعد از گذشت صدها سال از ساخت این پل هنوز به اندازه ای قدرتمند باقی مانده که از آن برای عبور و مرور خودروها و کامیون های حمل آجر که محصولات کوره های آجرپزی اطراف پل را به سایر نقاط حمل می نمایند، استفاده می گردد.

تاریخ ساخت پل مربوط به دوره صفوی است البته در کتاب معماری ایران یوسف کیانی این پل را ساسانی ـ سلجوقی معرفی نموده و همچنین در کتاب پل های قدیمی ایران (تحقیق و تألیف: محمد علی مخلص ، سازمان میراث فرهنگی) آمده است: بنیان اولیه ساسانی، تعمیر سلجوقی و بازسازی کامل در دوره صفویه. این پل، شش طاق دهانه دارد و عرض معبر آن حدود هفت متر است. طول فعلی پل تقریبا 149متر و اکنون روی پل آسفالته است.

پل خواجو

این پل در انتهاى خیابان کمال اسماعیل اصفهانى و انتهاى جنوبى خیابان خواجو واقع شده است. پل خواجو در سمت شرقی 33 پل در دوره صفویه به سال 1060 هجری و همزمان با حکومت شاه عباس روی بقایای پلی که در دوره تیموری و با نام حسن بیک ساخته شده بود بنا شد. در طول تاریخ پل خواجو با نام های بسیاری مانند بابا رکن الدین، پل حسن آباد، پل شیراز و پل شاهی شناخته شده است.

این پل کاربری دومنظوره داشته و می توانست در صورت احتیاج به عنوان سد نیز عمل کند براساس روایات تاریخی و آثار به جامانده هرگاه که شاه تصمیم می گرفت با بستن دریچه های زیر گذر پل، این سازه به مانند سد عمل نموده و سطح آب در جلوی دریچه ها بالا می آمد و فضایی شبیه دریاچه در برابر آن ایجاد می شد. شاه عباس دستور داده بود در میانه پل کوشکی کوچک برای خود و خانواده اش بسازند که در هنگام مراسم و جشن ها و برنامه های تفریحی که در زاینده رود انجام می شد در این اتاق ها اقامت کند. این فضا هنوز پابرجاست و دارای تزئینات بسیار زیبایی است. پل خواجو 150 متر طول و 14 متر عرض دارد که بر این اساس می توان آن را یکی از پل های طویل کشور ایران قلمداد کرد.

پل گاومیشان سند

این پل روی رود سیمره، پس از تلاقی رود کشکان و در جاده دره شهر، بعد از روستای بابا خوارزم نهاده شده است. اکنون تمام رود سیمره از بستر میان دو پایه پل عبور می نماید که تاق آن نیز شکسته است. سایر چشمه های پل سالم مانده اند. بستر رود سیمره هشت متر پایین تر از کف چشمه های پل قرار گرفته است که طی چند قرن به وجود آمده است. نزدیک به 200 سال پیش، این پل را والی پشتکوه مرمت نموده بود. طول این پل 168 متر و عرض گذرگاه آن هشت متر بوده است. اکنون شش چشمه نسبتا سالم از پل گاومیشان به جامانده است. بزرگ ترین چشمه طاق این پل حدود 7 / 32 متر عرض دارد و در ساخت این بنا از مصالح قلوه سنگ، آجر، بلوک های سنگی و ملاط گچ نیم کوب استفاده شده است.

این بنا در دوره های صفوی و قاجار مورد مرمت و استفاده نهاده شده است. در قسمت جنوب پل اتاق ها و فضاهای طاقداری تعبیه شده بود که گذرگاه پل از روی آن عبور می کرد. مقطع پایه ستون های پل؛ بیضی است که این نوع طراحی برای تسهیل در عبور جریان آب است. نکته هوشمندانه در ساخت این پل، استقرار پایه ها روی بستر صخره ای طرفین رودخانه است که تماس این پایه ها را با فشار آب و رطوبت ناشی از آن به حداقل رسانده است. علاوه بر موارد ذکر شده، در زیر گذرگاه پل، یک فضای مسقف با قوس و طاق هایی طراحی شده به وجود آمده است. سرهنری راولینسون در سفرنامه خود می نویسد: پلی که هم اکنون روی سیمره (دره شهر فعلی) قرار گرفته است یکی ازمهمترین پل های ایران است و آن را حسین خان بزرگ، والی معروف ایلام و لرستان به سال 1008 هجری قمری تعمیر نموده و طول آن 168 گام است.

پل کشکان

این پل روی کشکان رود در جاده خرم آباد ـ کوهدشت و 40 کیلومتری کوهدشت در روستای پاپل، نهاده شده است. در متون تاریخی از آن به عنوان کژکی یاد شده است.دره کشکان از دیر باز شاهد حضور و زندگی انسان ها بوده است. به همین دلیل بیش از چهار پل روی این دره و به فاصله کمتر از 500 متر ساخته شده که خود گویای اهمیت این گذرگاه تاریخی است.این پل دارای 12 چشمه بزرگ و یک چشمه کوچک در منتهی الیه غربی پل است. پایه ستون ها از سنگ تراش خورده و بدنه از لاشه سنگ و ملاط گچ، آهک و ساروج ساخته شده و در منتهی الیه قوس ها از آجر استفاده شده است. قطر پایه ها بسیار زیاد بوده و در حد فاصل میان پایه ها و قوس چشمه ها، حجره های مسقفی ایجاد شده است. در این پایه ها از مقطع بیضی برای سهولت در عبور آب استفاده شده است.

روی پایه ستون های پل، حفره هایی برای دفع رطوبت تعبیه شده است. روی گذرگاه پل نیز سوراخ هایی به سمت بیرون دیده می گردد که رطوبت و آب های ناشی از نزولات جوی را به خارج از پل راهنمایی می نماید.نکته قابل توجه این است که اکنون آب رودخانه تنها از میان دو چشمه پل عبور می نماید و با توجه به طول زیاد پل نمی توان استنباط کرد حتی در زمان ساخت، کل پایه ها در آب قرار داشته و احتمالا پل، گذرگاه عبور از رود و دره کوچک محل عبور رود محسوب می شده است.

امروزه بخش های زیادی از پل تخریب شده که بیشتر شامل فرو ریختن طاق چشمه ها و قوس آنهاست. طول پل 285 متر است که با احتساب دنباله های آن 340 متر می گردد. امروزه از دروازه طاق پل تنها سه دهنه آن تخریب شده و بقیه هنوز سالم است. بعضی از پایه های پل با سنگ های بزرگ و حجاری شده ساخته شده و ارتفاع آن از سطح رودخانه 30 متر است.

سی و سه پل

سی و سه پل مشهور ترین پل ایران و ویترین گردشگری در اصفهان است؛ نامی که تقریبا برای بیشتر گردشگران خارجی هم آشناست. این پل زیبا و تاریخی با نام های پل الله وردی خان، پل چهار باغ، پل سی و سه چشمه و پل جلفا نیز شناخته می گردد و از یادگارهای عصر صفوی و ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس است. دلیل هر یک از این نام ها به مناسبت خاصی است برای نمونه الله وردی خان نام سازنده و جلفا نام محله ای معروف در نزدیکی این پل است. این پل حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و روی زاینده رود به همراه 33 چشمه آب بنا شده که البته براساس مستندات باقی مانده در ابتدا چهل چشمه داشته است.

توضیح زیبایی این پل در بسیاری از سفرنامه های مسافران خارجی که در طول تاریخ به اصفهان سفر نموده اند، ذکر شده است. برای نمونه سر پرسی ساکس این پل را زیباترین پل تمام جهان می داند و دیدن آن را به همه جهانگردان توصیه می نماید.

سی و سه پل دارای دو طبقه مجزاست و در طرفین آن پیاده روهایی برای عبور و مرور ساخته شده و در میانه آن عرض کافی برای حرکت سواران و ارابه ها تعبیه شده است.روایت است شاه عباس علاقه خاصی به این پل داشته و بسیاری از جشن ها و مناسبت ها را در آن برگزار می نموده است. از مهم ترین این جشن ها، جشن آبریزگان بوده که در سیزدهمین روز تیر هر سال برگزار می شده و مردم در این روز به جشن و شادی پرداخته و روی هم آب می پاشیدند.