خبرنگاران گزارش یک انقلاب شیعی؛ 564 سال قبل
به گزارش دانشنامه آریایی، تهران - خبرنگاران - کتاب گزارش یک انقلاب شیعی: آناتولی 878 قمری، به قلمِ امیرفروزان میرفندرسکی روایتی تاریخی از روی کارآمدن سلسله صفویه و با نگاهی به ریشه های آن و رویارویی های ایران و عثمانی در سده نهم قمری، منتشر شده است.
ماجرا به بیش از نیم هزاره قبل برمی شود، درست ترش، 564 سال قبل. زمانی که یک انقلاب شیعی بخشی از ایران زمین را در بر گرفت و شکل دهنده آن، ترکمان بودند. سردمدار این جنبش را باید اوزون حسن آق قویونلوی ترکمن الاصل دانست؛ کسی که پایه گذار سلسله آق قویونلوها بود و 25 سال حکومت کرد.
او وقتی در سال 857 قمری (1453 میلای) آغاز به گسترش نفوذش بر سرزمین های مجاور کرد، جهانشاهِ قراقویونلو بر ایران حکم می راند. درست در همین سال بود که هفتمین پادشاه عثمانی یعنی سلطان محمد دوم مشهور به سلطان محمد فاتح، قسطنطنیه را فتح کرد و آن را اسلامبول نامید اما هنوز مانده بود تا حواسش به ایران جمع شود.
این در حالی بود که نبرد میان اوزون حسن ادامه داشت تا اینکه با مرگ جهانشاه در در بامداد پنجم ربیع الثانی 872/ 12 نوامبر 1467 در جنگ سنجق (ص. 69) پایان گرفت و پایتخت بایندرها را از دیار بکر به تبریز انتقال داد و از آن مهم تر، تحت امر قرار دریافت خانقاه اردبیل بود. در مرزهای غربی قلمرو بایندری، محمد دوم عثمانی به سرعت در حال احیای مجدد امپراتوری عثمانی بود. اوزون حسن از عواقب قدرت گیری روزافزون حکومت عثمانی در همسایگی خود بیمناک بود. (ص 63)
اما اختلاف اوزون حسن با عثمانی ها از هفت سال پیش آغاز شده بود. هرچند نتیجه اش آن بود که محمد دوم عثمانی با فتح ترابوزان، اوزون حسن را به تواضع مجبور کرد. (ص 83) اما دوازده سال بعد، اوزون حسن پیروزی های درخشانی در کارنامه خود داشت. این پیروزی ها اعتماد به نفس و انرژی لازم را به وی برای پیگیری و ادامه تنش و درگیری با عثمانی می داد. (ص 83)
روزی که جنگ آغاز شد را تاریخ به یاد دارد زیرا در 29 ذیحجه 877/ 5 ژوئن 1473، آناتولی و ایران شاهد یک خورشیدگرفتگی کامل بود. (ص 83) محل مناقشه، دو شهرِ توقات و سیواس بود و البته این اوزون حسن بود که جنگ را آغاز کرد. این در حالی بود که ارتش بایندر [یعنی اوزون حسن] در مهندسی لجستیکِ واحدهای توپخانه ضعیف بود. توپ های موجود در ارتش بایندری بسیارسنگین بودند. ارتش بایندر دانش ساخت ارابه های چوبی بادوام برای جابه جایی توپ های جنگی را نداشت. (ص 84)
اوزون حسن اما پایان شکست را پذیرا شد؛ تابستان یک سال بعد یعنی در 16 ربیع الاول 878/ 20 اوت 1473، ارتش مشترک محمد دوم عثمانی و شاهزاده شورشی [فرزند ارشد اوزون حسن]، در حمله ای هماهنگ و گازانبری در محلی به نام اتلق بئلی، اوزون حسن را شکست دادند. این جنگ به اتلق بئلی معروف شد. اتلق بئلی در 60 کیلومتری شمال غربی ترجان در حوزه سرچشمه رودهای فرات و چوروخ واقع شده است. امروزه یادمان این جنگ در غرب روستای اتلق بئلی در کشور ترکیه واقع است. در این جنگ زنیل بایندر، پسر نوجوان اوزون حسن و حاکم قزوین کشته شد. از پیامدهای شکست اتلق بئلی این بود که اوزون حسن محبوبیت، مآغازیت و اعتبار خود را در آناتولی از دست داد. (ص 86) و جالب آنکه با وجود این شکست، بین ایران و عثمانی صلح برقرار نشد. در زمانه خلایل بایندر، پسر و جانشین اوزون حسن، مناسبات محبت آمیز مجددا با عثمانی شکل گرفت.
اما پس از این جنگ بود که تحول مذهبی و فرهنگی آغاز شد. پیامد شکست حکومت بایندر در جنگ اتلق بئلی، عثمانی شدن آناتولی شرقی را به همراه داشت. قوانین اقتصادیاتی ناعادلانه و انعطاف ناپذیر حکومت عثمانی با رفتاری سختگیرانه مأموران حکومتی، مردم آناتولی را به ستوه آورده بود. از قدیم الایام، خانقاه اردبیل اعتبار و نفوذ ریشه داری بین مردم در آناتولی داشت. در این زمانه میان صدها خانقاه در سراسر قلمرو عثمانی، آناتولی و ایران، فقط و فقط خانقاه اردبیل بود که از نظر عقیدتی مورد تأیید حکومت عثمانی نبود. از این رو، خانقاه اردبیل به یک پایگاه انقلاب شیعی و مقاومت برای مردم آناتولی به منظور رهایی از ظلم و جور حکومت های عثمانی تبدیل شد. (ص. 90) این در حالی بود که در آناتولی یک جریان انقلاب شیعی در حال رشد و بالندگی بود. هر روز گروه های مهاجرین آناتولی به اردبیل وارد می شدند. آنها با شور و نشاط وصف ناشدنی به اردبیل می آمدند. آنها مردمانی بودند که به کار و سخت کوشی برای کسب رزق حلال افتخار می کردند. حاصل اسکان آنها در اردبیل، رونق شگفت انگیز کسب و کار در این شهر بود. در این زمانه آناتولی به اشغال حکومت عثمانی درآمده بود. مردم مهاجر آناتولی آرمان های استقلال طلبانه و آزادی خواهانه شیعی را برای آزادی آناتولی از حکومت عثمانی مطرح می کردند. این مردم پایه گذاران شیعه انقلابی در آناتولی بودند. حضور مردم آناتولی در اطراف خانقاه اردبیل از جمله اولین تلاش ها و انقلاب های مردمی در مقیاس بزرگ در تاریخ ایران و آناتولی است. (ص 92)
و جالب آنکه این مردم صفوف یک ارتش ضدعثمانی را تشکیل دادند. (ص. 91) و ازاین رو مردم آناتولی نقش اساسی و بی بدیلی در روی کارآوردن سلسله صفوی داشتند. اوزون حسن، معاصر جنید و حیدر بود. موفقیت چشمگیر سیاسی و نظامی خانقاه اردبیل حاصل حمایت های بی دریغ اوزون حسن بود. (ص. 91) که زمستانِ چهارسال بعد، یعنی در شب عید فطر 882/ 14 ژانویه 1478، اوزون حسن که خود را بنده مخلص دولت خواه و بی اشتباه می نامید، فوت شد. اوزون حسن را در باغ نصریه تبریز دفن کردند. (ص. 91)
این انقلاب شیعی اما به تشکیل حکومت صفوی منجر شد که سرسلسله آن، شاه اسماعیل، نوه اوزون حسن بود؛ در سال 878 ق./ 1473م.، اوزون حسن دختر خود را به نام شاهزاده خانم حلیمه بایندر را که به عالمشاه ملقب بود، به ازدواج حیدر صفوی، خواهرزاده خود درآورد... در 25 رجب 892/ 26 جولای 1487، اسماعیل در اردبیل به جهان آمد. اسماعیل حاصل ازدواج حیدر صفوی و حلیمه باندر است. (ص 70).
اوزون حسن به قلم طراحان اروپایی
آنچه خواندید، سیری بود در کتاب گزارش یک انقلاب شیعی: آناتولی 878 قمری که امیرفروزان میرفندرسکی به رشته تحریر درآورده است. کتاب مشتمل بر هجده فصل می شود؛ فصل اول با عنوان کلیات با زیرعنوان های توأمان، بارانلوها، بایندرها، عثمانی و تبار مشترک، فصل دوم با عنوان سلجوقیان با زیرعنوان های سلاجقه روم، اولین مهاجرت ترکمانان خراسان به آناتولی و بنی عمار، فصل سوم با عنوان استیلای مغول با زیرعنوان های دومین مهاجرت ترکمانان خراسان به آناتولی، کیقباد اول سلجوقی و جهانگیر و جهاندار، فصل چهارم با عنوان شیخ زاهد با زیرعنوان های اسپهدان، شیخ صفی الدین اردبیلی، غازان ایلخانی، دشتوند و امیران محلی سلاجقه روم، فصل پنجم با عنوان تیموریان با زیرعنوان های شهر سنگ باران، جنگ آنقره، شیخ شاه و جنید، فصل ششم با عنوان اروپا با زیرعنوان های حیدر، بندر ترابوزان، امیرنشین قرامان، جمهوری ونیز، جنگ اتلق بئلی، فصل هفتم با عنوان انقلاب شیعی با زیرعنوان های اصلاحات غازانی و سومین مهاجرت ترکمانان، فصل هشتم با عنوان اسماعیل با زیرعنوان های جنگ دارتانات، لاهیجان، خروج، گرجستان، جنگ جیانی، فتح تبریز و اجرای عدالت، فصل نهم با عنوان بازدارندگی با زیرعنوان های تبعید، مهاجرت نخبگان بایندری، شیبانی، محمد دوم عثمانی، استانبول بدون سلطان، ظهیرالدین محمد تیموری، یادگارمحمد تیموری، نجم ثانی و هزاره، فصل دهم با عنوان خانقاه های بورسا با زیرعنوان های علما و شیوخ، ینی چری، بایزید دوم، سلطان سلیم عثمانی و احمد عثمانی، فصل یازدهم با عنوان جهت تجاری جدید با زیرعنوان های ابریشم، صدور انقلاب، مصر، شجرالدور، وافدیه و جنگ نرم افزاری، فصل دوازدهم با عنوان عبور از فرات با زیرعنوان های پایکوبی گرگ، الشکیرت، راه حلها، فصل سیزدهم با عنوان درگیری با زیرعنوان های اردوی جنگی تخت روان، ستاد شاه گلن و راه حل چهارم، فصل چهاردهم با عنوان اقتضائات با زیرعنوان های چپ دست و اسماعیل غازی، فصل پانزدهم با عنوان جزیره شاها با زیرعنوان های شاهزاده مراد عثمانی در چالدران، همسویی سیاسی، رؤیای شیرین، کشور دهر، ملکه تاجلو و باشکوی، فصل شانزدهم با عنوان شب پرستاره با زیرعنوان های اضمحلال، شیاد، قاسم عثمانی و ماقتصادیک، فصل هفدهم با عنوان امید با زیرعنوان های خوف و رجا، سنان پاشا، مورخین بایندر، خیمه شب بازان، مآغازیت، قلمدان، کاخ گلستان و جبل عامل و فصل هجدهم با عنوان جهت تجاری قدیم با زیرعنوان های شبه جزیره ایبِری، اندلس، دوره کج رفتار و آغاز جنگ اقتصادی.
کتاب گزارش یک انقلاب شیعی: آناتولی 878 قمری، در 180 صفحه نشر یافته است.
منبع: ایرنا