بارداری و تغذیه مادر - دانشنامه آریایی

نویسنده: مریم حجاران، محمد پورفخاران، مرضیه نوری آق قلعه

اگر برنامه غذائی شما کامل است و همه مواد غذائی مثل گوشت، لبنیات، میوه ها، سبزیجات و غلات را می خورید، پس تمام مواد مورد نیاز خود و فرزندتان را دریافت می کنید. اما واقعیت این است که اغلب خانمها به علت ویارهای صبحگاهی بهتر است از مکمل های ویتامینی و مواد معدنی استفاده کنند و ترجیحاً قبل از دوران حاملگی استفاده از این مواد را شروع کنند. بنابراین استفاده از این مواد یک راه چاره مطمئن و تضمین شده برای دریافت مقدار مورد نیاز ویتامینها و مواد معدنی است. خانم هائی که مسائل خاص یا محدودیت های غذائی داشته یا از عوارض مختلف حاملگی رنج می برند، حتماً باید ویتامین های مختلف را در دوران حاملگی دریافت کنند، مثلاً گیاهخواران، افرادی با عدم تحمل نسبت به برخی مواد غذایی مانند لاکتوز، بارداری دو قلویی یا تعداد قل های بیشتر، مبتلایان به انواع مسائل خونی یا بیماری های مزمن جزو این دسته از افراد می باشند.

اگر شما همیشه تغذیه خوبی دارید و قوانین تغذیه ای را رعایت می کنید، معمولاً همه موارد مورد نیاز خود را به وسیله غذا دریافت می کنید. به جز دو مورد بسیار مهم:

1- اسید فولیک: خوردن این داروی مکمل تنها راه مطمئن دریافت مقدار کافی اسید فولیک در روز است. تمام مقالات پزشکی پیشنهاد می کنند اقلاً یک ماه قبل از حاملگی خوردن 400 میکروگرم از این ماده را شروع کنید و با شروع حاملگی مقدار آن را به 600 میکروگرم در روز افزایش دهید. (البته این مقدار علاوه بر مقداری است که شما به وسیله غذاها اسید فولیک دریافت می کنید و البته جذب این نوع هم به سادگی قرص های تکمیلی نخواهد بود). تحقیقات نشان داده اند که دریافت این مقدار اسید فولیک می تواند تا 70% سبب کاهش اختلالات لوله عصبی شود. اغلب داروهای تکمیلی برای دوران حاملگی حاوی 600 تا 1000 میکروگرم اسید فولیک هستند. اگر شما یک قرص کامل از این مکمل ها را نمی خورید، قرص جداگانه اسید فولیک بهره ببرید. اگر شما سابقه به دنیاآوردن نوزادی با اختلالات لوله عصبی دارید باید روزانه 4000 میکروگرم یا 4 میلی گرم اسید فولیک دریافت کنید. در خصوص انتخاب داروی تکمیلی مناسب با پزشک خود مشورت کنید.

2- آهن: داروهای تکمیلی دوران حاملگی می تواند ضامن دریافت مقدار کافی آهن در این دوران باشد. معمولاً اغلب خانم ها نمی توانند آهن مورد نیاز بدن خود و جنین را تنها از مواد غذائی مصرفی روزانه تامین کنند. چرا این اتفاق می افتد؟ چون بدن در دوران حاملگی مقدار بیشتری خونسازی می نماید تا بتواند از جنین در حال رشد حمایت کند. بنابراین ذخائر آهن بدن شما کاهش می یابد و برای جلوگیری از ایجاد کم خونی فقر آهن در دوران حاملگی اغلب خانم ها باید آهن تکمیلی دریافت کنند. مقدار تجویز شده برای دوران حاملگی 27 میلی گرم است، 50% بیشتر از زمانی که شما حامله نیستید. متخصصین توصیه می کنند که در اولین ویزیت حاملگی به خانم ها آهن با دوز 30 میلی گرم در روز داده شود، چه دریک قرص جداگانه چه به همراه سایر موارد مورد نیاز. اغلب مکمل های دوران حاملگی حاوی 27 تا 60 میلی گرم آهن هستند (مطمئن شوید که این داروها را دور از دسترس بچه ها قرار می دهید چون برای آنها بسیار خطرناک است). برخی از خانم ها نیاز دارند که مقدار بیشتری آهن دریافت کنند. بعد از آزمایش خون اولیه پزشک شما تشخیص می دهد که آیا به آهن بیشتری نیاز دارید یا خیر؟ به خانم هائی که کم خونی فقر آهن دارند توصیه می شود روزانه علاوه بر مکمل دوران حاملگی، 60 تا 120 میلی گرم آهن اضافه دریافت کنند. اگر شما هنوز حامله نشده اید اما کم خونی فقر آهن دارید، معمولاً پزشکتان توصیه می نماید که از هم اکنون قرص آهن دریافت کنید.

آیا موادی هستند که در قرصهای مکمل دوران حاملگی وجود ندارند؟

کلسیم یکی از مواد معدنی است که ممکن است مقدار مورد نیاز روزانه در قرصهای مکمل وجود نداشته باشد. اغلب قرص های مکمل دوران حاملگی حاوی 100 تا 200 میلی گرم کلسیم هستند اما برخی از آنها هیچ کلسیمی ندارند. علت این مسئله این است که کلسیم خیلی حجیم است و خود این قرص ها به حد کافی بزرگ هستند. مقدار مورد نیاز کلسیم شما در این دوران 1000 میلی گرم است یعنی همان مقداری که در دوران قبل از حاملگی به آن نیاز داشته اید. (اگر شما 18 ساله یا جوانتر هستید روزانه به 1300 میلی گرم کلسیم نیاز دارید). اما حتماً باید مقدار مورد نیاز کلسیم روزانه خود را دریافت کنید، زیرا بدن شما با مصرف جنین تان نیاز به کلسیم بیشتری دارد در غیر این صورت در دورانهای بعدی زندگیتان مستعد پوکی استخوان خواهید بود. خوشبختانه شما از روش های مختلفی می توانید این ماده را دریافت کنید. به اسم مثال هر لیوان شیر یا ماست حاوی 300 تا 350 میلی گرم کلسیم است. اما اگر معده شما نمی تواند مواد لبنی را تحمل کند می توانید از قرص های تکمیلی دیگری برای دریافت کلسیم بهره ببرید. برخی از انواع جویدنی این قرص ها طعم خوبی دارند.

قرص های مکمل همچنین حاوی اسیدهای چرب مورد نیاز بدن نیستند. DHA که یکی از انواع اسیدهای چرب امگا-3 است، برای رشد بافت عصبی، مغز و چشم جنین شما بسیار مهم است. مقدار مناسب DHA روزانه 300 میلی گرم است، مقداری که با خوردن 150 تا 300 گرم ماهی های آب سرد مثل قزل آلا تامین می شود. در رژیم غذائی اغلب مردم این مقدار ماهی خورده نمی شود. بنابراین در خصوص دریافت مکمل های حاوی امگا-3 یا DHA با پزشک خود مشورت کنید.

از کجا متوجه شوید که کدام داروی تکمیلی برایتان مناسب است؟

این مسئله کاملاً وابسته به نظر شما و پزشک تان است. دراولین ویزیت دوران حاملگی یا در ویزیت های قبل از آن به احتمال زیاد پزشک تان یک مکمل ویتامینی مناسب را برای شما تجویز خواهد نمود. توجه داشته باشید که از مکمل ویتامینی دیگری غیر از آن که پزشک تان تجویز نموده استفاده نکنید. مگر این که او دستور داده باشد. شما الان به خوبی می دانید که داروی تکمیلی تان باید حاوی برخی از مواد مغذی مانند اسید فولیک و آهن باشد که احتمالاً مقدار مورد نیاز آن را با غذا دریافت نخواهید کرد و به همان مقدار مهم است که بدانید برخی از مواد مانند ویتامین آ در صورت زیاد بودن در دارو برای جنین شما خطرناک است. برای همین است که اغلب قرص های تکمیلی دارای بتا کاروتن (ماده ایکه در سبزی ها و میوه جات وجود دارد) هستند که در بدن تبدیل به ویتامین آ می شود. بر خلاف ویتامین آ با منبع حیوانی که می تواند با دوزهای بالا ایجاد نقص در جنین کند، بتا کاروتن ماده ای است که حتی در دوزهای بالا اثرات سمی ندارد.

چه اتفاقی می افتد اگر در یک روز به طور اشتباه دو تا از مکمل های ویتامینی را بخورید؟

نگران نباشید. این مورد اگر فقط یک روز باشد خطری برای شما و جنین تان ندارد. اما اگر به طور مرتب اینکار را بکنید برای شما و جنین تان مسئله ساز می شود. اگر پزشک تان گفته است که بنا به دلایلی شما به برخی از مواد بیشتر نیاز دارید، سعی کنید آن را به صورت یک قرص جداگانه دریافت کنید. قرص های مولتی ویتامین طوری ساخته شده اند که مواد مورد نیاز روزانه شما را تامین کنند.

مشکل در بلعیدن قرص ها

اغلب مکمل های ویتامینی که برای دوران حاملگی ساخته شده اند مقدار بزرگی دارند و بلع آنها برای برخی از خانم ها به خصوص آنهائی که حالت تهوع دارند مشکل است. اگر این مشکل شما هم هست پزشکتان می تواند قرص های کوچکتر یا با پوشش لیزتر تجویز کند. (قرص هائی که کلسیم ندارند معمولاً مقدار های کوچکتری دارند و شما می توانید کلسیم را از روش های دیگری دریافت کنید.) انواع جویدنی مکمل های ویتامینی هم وجود دارد که اغلب چندان طعم خوبی ندارند.

دل بهم خوردگی با خوردن قرص ها

اگر شما یک مکمل با دوز بالای آهن دریافت می کنید امکان دارد که دچار دل بهم خوردگی شوید. (اگر مکمل ها دوز آهن شان بیشتر از مقدار مورد نیاز یعنی 30 میلی گرم نباشد، معمولاً مشکل خاصی ایجاد نمی کنند). ضمناً دریافت آهن زیاد می تواند باعث یبوست - یکی از مسائل جدی اغلب خانم ها در دوران بارداری - و همچنین تهوع و در موارد نادری باعث اسهال شود.

اگر آهن برای شما مشکل آفرین است با پزشک خود مشورت کنید. اگر شما کم خون نباشید، او می تواند دوز آهن شما را کاهش دهد. اما اگر این ممکن نباشد شاید به شما توصیه کند که دارو را باآب آلو یا شب و هنگام خوابیدن بخورید که مانع تهوع شود یا ممکن است از شما بخواهد که دارو را بعد از غذا بخورید، چون با معده پر بهتر می توانید آن را تحمل کنید.

اضافه وزن در دوران بارداری

اولین و مهمترین نکته ای که باید مورد توجه قرار دهید این است که بپذیرید در این دوران به تدریج وزن اضافه خواهید کرد! این افزایش وزن برای شما لازم است چرا که بدنتان باید تغییر کند تا پذیرای فرزندتان برای شروع زندگی باشد.

اگر در گذشته با انواع رژیمهای لاغری دست و پنجه نرم نموده اید یا حتی اگر تا کنون هیچ رژیمی را امتحان ننموده اید، شاید برایتان مشکل باشد که بپذیرید افزایش وزن در طول حاملگی امری طبیعی است و باید رخ دهد. شاید وقتی روی ترازو می روید و می بینید که عقربه آن هر بار وزن بیشتری را نشان می دهد احساس نارضایتی کنید. بهتر است بدانید بخش عمده ای از اضافه وزن شما مربوط به موارد زیر خواهد بود:

هنگام تولد، نوزاد شما حدود 3000 تا 3500 گرم وزن خواهد داشت.

در طول بارداری، لایه عضلانی رحم شما بطور قابل ملاحظه ای رشد نموده و حدود 900 گرم به وزن آن اضافه خواهد شد.

جفت و ضمائم آن، که مواد غذایی را به جنین شما می رساند، حدود 600 گرم وزن دارد.

سینه های شما حداقل 400 گرم اضافه وزن پیدا می نماید.

حجم خون در بدن شما بالغ بر 1200 گرم افزایش می یابد.

مقادیری مایع در لابه لای بافت های بدن شما و بصورت مایع آمنیوتیک در اطراف جنین ایجاد می شود که حدود 2600 گرم وزن خواهد داشت.

به علاوه ممکن است مقادیری بافت چربی در طول بارداری در بدن شما تجمع یابد که به اسم ذخیره انرژی برای دوران شیردهی کاربرد خواهد داشت و می تواند حدود 2500 گرم در نظر گرفته شود.

به این ترتیب در انتها دوران حاملگی شما بیش از 11 کیلوگرم نسبت به زمان قبل از حاملگی اضافه وزن خواهید داشت و بسیار مهم است که به یاد داشته باشید افزایش وزن حین بارداری برای سلامت شما و جنین لازم است. و بخش عمده ای از این اضافه وزن با تولد نوزادتان و بخش دیگر با گذشت زمان کوتاهی پس از زایمان از بین خواهد رفت. بهتر است بیش از آنکه به فکر اضافه وزن باشید، به آنچه می خورید توجه نشان دهید. حذف غذاهای آماده و بی ارزش و هم انجام منظم فعالیت و ورزشهای دوران بارداری (بهتر است در اولین جلسه مراقبتهای بارداری در خصوص ورزشهایی که می توانید انجام دهید سوال نمائید) می تواند تاثیر مثبتی در احساس شما نسبت به افزایش وزن بارداری ایجاد کند.

افزایش وزن مناسب

مقدار افزایش وزن برای خانمهای باردار فرق دارد و بستگی به قد و وزن پیش از بارداری آنها دارد. معمولاً این مقدار بصورت یک محدوده و نه یک عدد ثابت در نظر گرفته می شود و بر اساس شاخص توده بدنی یا BMI محاسبه می شود. شما هم می توانید با استفاده از محاسبگر نی نی سایت و با وارد کردن قد و وزن قبل از حاملگی BMI خود را محاسبه نموده و مقدار افزایش وزن مطلوب خود را در دوران بارداری به دست آورید.

مقدار گیری وزن در دوران بارداری

در گذشته نه چندان دور، خانمهای باردار در هر ویزیت مراقبتهای دوران بارداری باید وزن کشی می شدند. این موضوع بسیاری از خانمها را دلخور می کرد و با توجه به اینکه در بسیاری از موارد پزشک یا ماما از وزن پیش از حاملگی خانم حامله آگاهی نداشتند، نمی توانستند در خصوص سلامت و افزایش وزن مورد انتظار وی نظر قطعی داشته باشند. امروزه توصیه می شود که در اولین قرار دیدار (و حتی قبل از آن) مقدار گیری وزن انجام شود و با محاسبه BMI افزایش وزن مطلوب در دوران بارداری محاسبه شود.

مقدار گیری هفتگی وزن به شما یاری خواهد نمود که کنترل بیشتری بر اضافه وزنتان داشته باشید و ممکن است در برخی مواقع لازم باشد قبل از اینکه مقدار افزایش وزن از کنترل شما خارج شود، مقدار یا نوع خوراک خود را تعدیل کنید.

عواقب افزایش وزن بیش از حد

برخی از دردها و ناراحتی های دوران بارداری با افزایش وزن ارتباط دارند. کمر درد و احساس زمختی و بی قوارگی از موارد شایع این عوارض هستند. البته باید شکرگزار باشیم که مرکز حفظ تعادل به هر حال با این افزایش وزن سریع تطابق نموده و مرکز ثقل بدن ما را مجدداً تنظیم می نماید. بسیای از خانمها از تورم پاها و بخصوص در قسمت مچ و قوزک پا شکایت دارند، البته این تورم ناشی از افزایش مقدار خون و آب بین بافتهای بدن است و به طور طبیعی در طول بارداری رخ می دهد و با افزایش وزن ناشی از چاق شدن از حاملگی تفاوت دارد.

نکته بسیار مهم: در صورت مشاهده تورم ناگهانی در دستها و صورت بلافاصله با پزشک یا مامای خود تماس بگیرید. ممکن است دچار یکی از عوارض خطرناک دوران بارداری به نام پره اکلامپسی شده باشید.

چگونه می توان از این اضافه وزن خلاص شد؟

قبل از هر چیز، داشتن یک رژیم غذایی سالم در طول حاملگی بسیار یاری کننده خواهد بود. همچنین می توانید انواعی از فعالیتهای ورزشی مناسب در دوران بارداری را با نظر پزشک معالجتان انجام دهید. بخش عمده ای از اضافه وزن بارداری شما همچنانکه پیشتر ذکر شد، پس از زایمان از بین می رود. معمولاً بیشتر مادران در طول 6 هفته پس از زایمان کاهش وزن قابل ملاحظه ای پیدا می کنند. بعد از زایمان هم همان تغذیه سالم را ادامه دهید با این تفاوت که بهتر است با یک متخصص تغذیه هم مشورت کنید تا بخصوص در صورت شیردهی رژیم مشخصی را برای شما در نظر بگیرد. به این ترتیب مقادیر زیادی از اضافه وزن دوران بارداری را در مدت زمان مناسب از دست خواهید داد. با این حال نباید انتظار داشته باشید اضافه وزنی که طی 9 ماه ایجاد شده بسرعت کاهش یابد، گاهی به همان مدت زمان یا بیشتر نیاز دارید تا به وزن اولیه خود باز شد.

آهن

آهن (IRON) نامهای دیگر:

فروس فومارات، فروس گلوکونات، فروس سولفات، دکستران آهن، کمپلکس پلی ساکارید آهن

طرز تهیه:

فروس سولفات، فروس فومارات، فروس گلوکونات و کمپلکس پلی ساکارید آهن را به تنهایی و در ترکیب با مولتی ویتامین یا دیگر مواد معدنی می توان بدون نسخه خریداری کرد.

دکستران فرم تزریقی آهن است که فقط با نسخه داده می شود.

خاصیت:

آهن نقش مهمی در فراوری گلبولهای قرمز خون دارد (که حاوی دو سوم آهن بدن می باشند) برای هموگلوبین که عنصر رنگی حامل اکسیژن است بسیار حیاتی می باشد.

آهن در ساخت میوگلوبین دخالت دارد.

میوگلوبین رنگدانه ای است که اکسیژن را در ماهیچه ها ذخیره می نماید تا در هنگام فعالیت مورد استفاده قرار گیرد.

نقش آهن در عمل برخی از آنزیمها، جذب اکسیژن به وسیله سلول و تبدیل قند خون به انرژی حائز اهمیت است.

غذاها و منابع طبیعی

جگر برترین منبع آهن است.

گوشت (به ویژه دل و جگر)، تخم مرغ، مرغ، آهن، سبزیجات تازه، میوه های خشک شده، غلات با نان سبوس دار، گردو و فندق و حبوبات خشک سرشار از آهن هستند.

آهن موجود در گوشت، تخم مرغ، مرغ و ماهی بهتر از آهن سبزیجات جذب می شوند.

نیاز روزانه:

نیاز روزانه به آهن عبارتند از mg 7/1 از بدو تولد تا 3 ماهگی، 3/4mg از 4 الی 6 ماهگی، 8/7mg از 7 ماهگی تا 1 سالگی، 9/6mg از 1 تا 3 سالگی، 1/6mg از 4 تا 6 سالگی، 7/8mg از 7 تا 10 سالگی، 3/11mg برای مردها از 11 تا 18 سالگی، 8/14mg برای زنان از 11 تا 50 سالگی و 7/8mg برای مردها از 19 سالگی به بالا. زنان از 51 سالگی به بالا در طول حاملگی و دو الی سه ماه بعد از زایمان باید بر مقدار آن افزوده شود.

ضرورت مصرف قرص های آهن

بیشتر غذاها بطور میانه حاوی مقدار کافی آهن هستند.

اما در دوران حاملگی به مقدار بیشتری نیاز پیدا می شود.

لذا باید در دوران بارداری تا 2 الی 3 ماه بعد از زایمان قرصهای آهن مصرف کرد تا مادر به مقدار کافی از آهن برخوردار شود.

برای نوزادان نارس اندکی بعد از زایمان (آنان که از شیر مادر تغذیه می کنند) و برای شیرخواران بالای 6 ماه سن (که از شیر خشک استفاده می کنند) قرص آهن تجویز می کنند تا از کمبود آن پیشگیری شود.

قرصهای آهن برای گیاهخواران، زنانی که دچار قاعدگیهای سنگین و پرخون می شوند و افرادی که در معرض خونریزیهای مزمن ناشی از بیماریهای مختلف (مثل زخم معده) هستند، مفید است.

جبران کمبود:

مقدار مصرف برای جبران کمبود بستگی به بیمار، نوع و شدت بیماری دارد. در بزرگسالان، کم خونی ناشی از کمبود آهن معمولاً با مصرف 30 الی 100 میلی گرم آهن بمدت 2 تا 3 بار در روز درمان می شود. این مقدار در بچه ها بر اساس سن و وزن کاهش می یابد. قرصهای آهن روزانه تا 30 الی 60 میلی گرم در سرتاسر دوران بارداری تجویز می شود.

علایم مسمومیت

مسمومیت آهن بسیار خطرناک است.

درد شکم، تهوع و استفراغ به همراه با تب، نفخ شکم، کم شدن آب بدن و کاهش خطرناک فشار خون از پیامدهای آن هستند.

در صورت این اتفاق باید متوسل به فوریتهای پزشکی شد.

مصرف زیاد بویژه اگر همراه با مقدار فراوانی ویتامین ث باشد، ممکن است منجر به تجمع آهن در اندامها شود و نارسایی احتقانی قلبی، سیروز کبدی و دیابت شیرین به وجود آورد.

به تولد بین هفته های (22-37) زایمان زودرس گفته می شود.

برترین راه برای پیشگیری از زایمان زودرس شناخت علایم آن است.

از پزشک خود بخواهید هورمونهای تیرویید شما را تست کند.

منبع: دکتر مریم حجاران، دکتر محمد پورفخاران، مرضیه نوری آق قلعه، 9 ماه چشم انتظاری، انتشارات ابتکار دانش، قم، چاپ اول، 1386

منبع: راسخون