همگام با انگلستان در تحدید ایران - دانشنامه آریایی

به گزارش گروه رسانه های خبرنگاران، از میرزاحسین خان سپهسالار، عمدتاً به عنوان یکی از پیشروان تجدد در ایران سخن می رود. این تعبیر عمدتاً از سوی ابواب جمعی تهاجم فرهنگی در ایران معاصر به وی داده شده است. چند روز قبل در مقاله ای، به یکی از جنبه های فرهنگی کارنامه سپهسالار پرداختیم، اینک در این مجال، بر یک سه گانه سیاسی در زندگی سیاسی او مرور می کنیم. امید آنکه مقبول افتد.

قبول حکمیت گلداسمید توسط سپهسالار

اختلاف مرزی بین ایران و افغانستان در دهه های میانی قرن سیزدهم و در زمان ناصرالدین شاه قاجار همیشه در گزارشاتی که اوضاع شرق کشور ایران را ترسیم نموده اند و در مذاکرات بین ایران و انگلیس آمده است. در آن موقع حاکم افغانستان دوست محمدخان از مهره های وابسته به انگلیس و هندوستان مستعمره بریتانیا بود و هر از چند گاهی با تحریک عشایر مرزی و ایجاد اخلال در سیستان اوضاع را ناامن می کرد. دولت ایران بر اساس عهدنامه ( 1857) پاریس ناچار بود این پیشامد ها را به اطلاع انگلیس برساند و بخواهد از مزاحمت افغان ها در سیستان جلوگیری کند. دولت انگلیس به واسطه دوستی با دوست محمدخان تمام گزارشات ایران را مسکوت می گذاشت و اقدامی به عمل نمی آورد. موضوع حمایت انگلیس از موضع افغانستان ادامه یافت تا سال 1863 که دوست محمدخان درگذشت و فرزندش شیرعلی خان به حکومت رسید. شیرعلی خان برخلاف پدر با سیاست انگلستان در افغانستان موافق نبود. دولت انگلیس برای تنبیه وی به وسیله یک فشار خارجی، به نامه های اعتراض دولت ایران توجه کرد و پیرو سیاست جدید به ایران خبر داد: نظر به اینکه ایالت سیستان بین ایران و افغانستان اسباب اختلاف و کشمش شده است دولت انگلیس حل اختلاف را به حکمیت شمشیر های طرفین احاله می نماید و خود هیچ نوع دخالتی در این موضوع ندارد.

این دستور از لرد جان راسل فرامانفرمای انگلیسی هندوستان در سال 1864 صادر شد و هدف اصلی دولت انگلیس رام کردن امیر شیرعلی خان برای مساعدت با این امپراطوری بود، اما ایران و شیرعلی خان راه مساعدت با هم را پیش دریافتد، زیرا اساس اختلافات پیشین مربوط به تحریک خود انگلیس ها بود که دوست محمدخان را به این کار مجبور می کردند. دولت انگلیس خشمگین از نزدیک شدن ایران و افغانستان سیاست قبل را کنار گذاشت و لرد جان راسل برای لندن پیشنهاد جدیدی فرستاد مبنی بر اینکه: حال موقع آن رسیده که ما به همسایه خود افغانستان یاری مادی و معنوی بکنیم.

سیاست جدید تحبیب امیر افغانستان با دعوت وی به هندوستان وارد مرحله تازه ای شد و امیرشیرعلی خان گول خورده با مقداری پول و اسلحه دوستی ایران را زیر پاگذاشت و شکایت درباره سیستان را طرح کرد. دولت انگلیس نیز بر اساس معاهده پاریس پا جلو گذاشت و خواهان حکمیت درباره حدود مرزی سیستان شد زیرا امیرشیرعلی را به خود جذب نموده بود. به علاوه قشون روسی تا کناره جیحون پیش آمده و سرزمین بخارا را فتح نموده و اولیای دولت انگلیس را برای حفاظت از هندوستان متوحش ساخته بود و بهترین مکان برای مقابله با قشون روسی افغانستان و سیستان و بلوچستان ایران شناخته شده بود. در جریان حکمیت درباره بلوچستان و در تلگراف فرمانفرمای هندوستان به هیئت انگلیسی معلوم شد که انگلیس به مدت 10 سال بدون اطلاع دولت ایران به نقشه برداری شرق کشور مبادرت نموده و مناطقی را که باید از ایران جدا شده و به امپراطوری انگلستان در مستعمره اش هندوستان و افغانستان ملحق گردد، مشخص نموده است.

صدارت سپهسالار برای صحه گذاشتن بر استقلال کلات

یکی دیگر از سرزمین هایی که انگلیس برای حمله احتمالی روس در نظر داشت تصاحب کند، سرزمین کلات در بلوچستان ایران بود. در سال 1860 میلادی یکی از مأموران اداره تلگراف انگلیس به نام گلداسمید برای نقشه برداری این منطقه برای عبور سیم تلگراف انگلیس به هندوستان وارد این سرزمین شد. پس از نقشه برداری این فرد، منطقه کلات تبدیل به یک منطقه سیاسی مهم برای انگلیس گشت. جنرال سایکس در کتاب 10 هزار میل مسافرت در ایران درباره سیاسی شدن منطقه کلات و زمینه چینی برای جدایی آن از ایران می نویسد: در نتیجه تحقیقات این شخص (گلداسمید) دولت انگلیس در مسائل بلوچستان نیز علاقه مند شد و خان کلات به وجود آمد، مستشار انگلیسی پیدا کرد و درباری برای او درست شد. او نیز ادعایی به یک قسمت از ایالت بلوچستان ابراز کرد. بلوچ های وحشی از همه جا بی خبر [ این اوصاف بیشتر برازنده استعمارگران و عوامل سرسپرده آنان است تا قوم نجیب بلوچ]حکومتی تشکیل دادند و عنوانی روی خودشان گذاشتند.

اینک موقع آن رسیده بود که در دربار ایران کسی روی کار آید که کمال موافقت با طرح حکمیت انگلیس درباره سیستان و بلوچستان و قبول رأی آن دولت را داشته باشد. این شخص میرزاحسین خان سپهسالار بود. وی با مساعدت انگلیس به سرعت در طول یک سال از سفیر کبیری ایران در عثمانی به مقام صدراعظم و شخص اول مملکت ایران و سرداری کل قشون رسید. ظاهر سناریو چنین ترتیب یافته بود که یک گروه سیم کش انگلیسی به رهبری گلداسمید به وسیله مکران وارد ایران شوند تا رشته سیم تلگراف را از جنوب ایران در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان عبور دهند. دولت انگلیس پیرو موافقتنامه ای شامل سه بند در ازای مبلغی معادل سالانه 3 هزار تومان به مدت 20 سال در جنوب ایران به دنبال اهداف سیاسی خود مشغول تفرقه و تجزیه در سواحل دریا و حدود مرزی بلوچستان و سیستان ایران شد. آن ها خود این قرارداد سه ماده ای را به منزله نوک تیز چوب شکاف برای ترکاندن تنه بزرگ و محکم ایالت بلوچستان قلمداد کردند. برای انجام سناریوی جدایی بخش هایی از ایران پس از آغاز به کارگروه سیم کش، خان تازه به دوران رسیده کلات منطقه را ناامن کرد؛ قشون ساخلوی مرزی ایران قصد سرکوب شورشیان را داشت ولی مأموران انگلیس به بهانه خراب تر شدن اوضاع مانع شدند و خواهان حکمیت بین ایران و خان کلات شدند. این حکمیت از سوی ایران پذیرفته شد و سردسته سیم کش ها گلداسمید دارای القابی شد و با عنوان میجر جنرال سرفردریک جان گلداسمید کمیسر در سال 1288 هجری قمری به عنوان حکم دولت انگلیس معین شد. از جانب ایران نیز میرزا معصوم خان معین و همراه وی راهی منطقه شدند. در منطقه، مردم شهادت به تعلق داشتن این بخش ها به ایران دادند؛ لذا گلداسمید از همراهی با معصوم خان منصرف شد و بنای ناسازگاری گذاشت. خاتمه از جانب فرمانفرمای انگلیسی هندوستان به گلداسمید تلگراف شد. تقسیم منطقه بلوچستان را بر اساس نقشه کشی سابقی که در فاصله سال های 1860 تا 1869 از منطقه انجام داده عمل کند، با این دستور جدید نقش ظاهری کمیسر ایران معصوم خان و بازدید و تحقیق از منطقه و مردم، رنگ باخت؛ لذا دو هیئت بدون حصول نتیجه به تهران مراجعت کردند.

اقدامات میرزامعصوم خان نماینده ایران در قضیه حکمیت در مرکز نیز خریداری نداشت و سپهسالار به وی خبر داد طبق نظر نماینده انگلیس عمل کند! خاتمه در تهران گلداسمید نقشه هایی که در ازمنه قبل برای جدایی مناطق مورد نظر انگلیس طرح نموده بود، در اختیار وزیر مختار وقت انگلیس در ایران گذاشت. وی شاه و دربار را به امضای آن ها واداشت و خاتمه و بدون در نظر دریافت هیچ مدرک و اسنادی حتی نقطه نظرات کمیسر ایران بخش هایی از کشور جدا شده به هندوستان انگلیس ضمیمه شد. شاه و درباریان ایران هرچه کوشیدند یک بخش از ناحیه کوهک را که گلداسمید به خان کلات بخشیده بود به ایران بازگردانند. مأمور انگلیسی نپذیرفت و طبق گزارش خودش که در زیر آمده بدون هیچ تغییری نقشه سرحدی گلداسمید مورد پذیرش ایران نهاده شد. ملاحظه می گردد که در مسئله ملی حاکمیت بر سرزمین ایران نیز روشنفکران غربگرا برخلاف ادعای ملی گرایانه هرگز نتوانستند از منافع ملت ایران دفاع نمایند. در هر منازعه ای که روی می داد، مدعیان روشنفکری مرعوب شیطنت های قدرت های استعماری قرار می دریافتد و منافع این ملت را فدای مصالح خود و ارباب می کردند.

همگامی سپهسالار و گلداسمید، این بار در معین حدود منطقه سیستان

گلداسمید پس از اجرای پیروزیت آمیز برنامه جدایی بخش هایی از بلوچستان ایران به انگلستان تحت نام کلات به لندن رفت و پس از توجیه مأموریت دوم که حکمیت در ماجرای خودساخته اختلاف مرزی سیستان بین ایران و حاکم بابل بود، راهی ایران شد. گلداسمید هنگام بازگشت به مأموریت دوم از جانب دولت انگلیس به خاطر اجرای پیروز مأموریت جدایی بخش هایی از ایران به لقب شوالیه نایل آمد و نشان ستاره هندوستان به وی اعطا شد. جالب است بدانیم که به نوشته خود گلداسمید، نماینده ایران در حکمیت بلوچستان، کمیسر میرزا معصوم خان که از حقوق ایران دفاع نموده و حاضر به همراهی با گلداسمید برای جدایی بخش هایی از کشورمان نشده بود از سوی دولت سپهسالار با یک سال قطع حقوق کامل از کار بازنشست شد! و اینچنین است که میرزاحسین خان و روشنفکران غربزده که گماشته استعمار بوده اند در خدمت به ارباب خود هیچ حد و حصری قائل نشدند و دشمن درجه اول استقلال کشورمان بوده اند! در مأموریت دوم، سپهسالار چنانکه هیئت انگلیسی انتظار داشت معصوم خان را از کار برکنار و خانه نشین کرد و به جای او مهره سرسپرده انگلیس میرزا ملکم خان ارمنی تبار؛ را به عنوان حامی و نماینده حقوق ایران به همراه هیئت معین حدود سرحدی روانه سیستان کرد. جهت گیری میرزا حسین خان برای استعفای حقوق ایران با معین ملکم خان که در نوکری انگلیس گوی سبقت از مأموران خود آن دولت ربوده بود، جای هیچ ابهامی برای آگاهان نگذاشت که در سیستان نیز همچون بلوچستان از دامن وطن قیچی خواهد شد. کوتاه سخن آن که هیئت انگلیسی به همراهی کمیسر ایران میرزاملکم خان مشاور عالی سپهسالار روانه منطقه شد و پس از مدتی توقف، سیستان را به دو منطقه سیستان اصلی و سیستان فرعی تقسیم کرد و بخش اول را برای ایران و بخش دوم را به حاکم افغانستان بخشید. قشون ساخلوی ایران را مجبور کرد از مرز ایران در قلعه نادعلی عقب نشینی کند. مرز را رود هیرمند قرار داد و آشکارا سرزمین و مردم ایرانی تحت انقیاد ظاهری حاکم کابل و در واقع حکومت دست نشانده ای که هنگام حمله احتمالی روس جای پایی برای دفاع از هندوستان به حساب می آمد، نهاده شد. واگذاری بخش های وسیعی از سیستان پیرو حکمیت انگلیس و نماینده حقوق ایران! میرزاملکم خان آنقدر شرم آور بود که ناصرالدین شاه حاضر نشد بر پای آن مهر تأیید گذارد؛ لذا گلداسمید و هیئت همراه دست خالی به انگلیس بازگشتند، اما سپهسالار که متعهد شده بود برای مقهور کردن شاه ایران وی را به بازدید جبروت استعمار انگلیس به لندن ببرد، سال بعد وی را روانه اروپا کرد و در لندن تحت فشار حاکمان آن کشور ناچار به جدایی بخش هایی دیگر از کشور تن داد و میرزاحسین خان سپهسالار قرارداد جدایی بخش های وسیعی از شرق ایران را امضا کرد. بدین سان سپهسالار با پذیرش حکمیت دولت بیگانه انگلیس در امور داخلی ایران مناطقی از سیستان و بلوچستان را به اجنبی واگذار کرد؛ مناطقی که بیش از 25 قرن متوالی در مالکیت ایران بوده و سکنه آن خود را ایرانی اصیل می دانستند. برای اینکه خواننده محترم با انگیزه واقعی انگلیس از حکمیت در سیستان و بلوچستان ایران آشنا گردد، خلاصه ای از مقدمه ای که شخص گلداسمید کمیسر سرحدی و حکم دولت انگلیس بر دو جلد کتاب را که توضیح ماجرای جدایی بخش هایی از شرق ایران در دو مأموریت خودش می باشد، در پی می آوریم. وی در این کتاب هدف از دو مأموریت خودش را حفظ امنیت و آرامش سرحد هندوستان انگلیس معرفی می نماید و می نویسد: اینک موضوعی که باید مورد توجه قرار بگیرد، همانا نتایج این دو مأموریت سرحدی است که ملاحظه می گردد. آیا آن مقصودی که در نظر بود به طور قطع و یقین اجرا شده است یا نه؟ و آن انتظارات سیاسی که راجع به این موضوع بوده حاصل گشته است یا نه؟ اگرچه این دو مأموریت در عمل جداگانه بوده است و از روی نظریات سیاسی و همچنین جغرافیایی، دو مسئله جداگانه فرض شده است، ولی هیچ شخص مآل بینی نمی تواند آن ها را مسائل از هم جدا تصور کند، جز اینکه هر دوی آن ها را یک امر واحدی بداند آن هم عبارت از: حفظ امنیت و آرامش سرحد هندوستان ماست. گلداسمید همچنین در مقدمه جلد اول کتاب آورده است: علت این مسافرت و تحقیقاتی که توضیح آن ها در این دو جلد ضبط شده است، برای این بوده که در سنوات اخیر یک انقلابات سیاسی در ممالک غربی هندوستان روی داده که توجه حکومت هندوستان نسبت به آن ها جلب شده است و همچنین تجاوزاتی که از خارج به این قسمت ها شده و می گردد این توجه نگرانی را طبعاً زیادتر نموده است. به اعتماد و اطمینانی که نسبت به این قسمت از سرحدات هندوستان وجود داشت تزلزل وارد آورده است، لذا بر عهده اولیای امور هندوستان است که این سرحدات را از تجاوز بیگانگان مصون داشته باشند، این موضوع دارای نهایت درجه اهمیت است. بنابراین تصمیم گرفته شد برای جلوگیری از اضطراب خاطر در این قسمت های سرحدی به ایجاد یک ترتیبات اطمینان بخشی مبادرت ورزیم. از آنجایی که هرگز چنین قصد و نیتی در نظر نیست که توسعه ارضی به عمل آید، چون که اولیای حکومت هندوستان به واسطه زیادی و وسعت خاک هندوستان از این نظر مستغنی هستند و از اداره کردن قاره پهناور هندوستان در زحمت می باشند.

گرچه این سخنان جای هیچ گونه شبهه ای نمی گذارد که انگلستان فقط در پی ایجاد امنیت برای هندوستان، بخش هایی از ایران را جدا نموده در اختیار دست نشاندگان خودش به عنوان حایل قرار داده است، اما برای برطرف این شبهه که آیا در سیستان، افغانی وجود داشته یا افغانستان دارای حقوقی در آن بوده، اعتراف سرهنری رالنسون مأمور بلندپایه انگلیسی در آن موقع را می آوردیم که می نویسد: سکنه سیستان از نژاد ملت افغان نیست در میان سکنه سیستان افغانی وجود ندارد... در حقیقت سیستان جزو مملکت ایران است.

گذشتن از حقوق ایران در ماورای خزر

یکی از ایراد های مهمی که مورخان بر میرزاحسین خان سپهسالار گرفته اند، گذشتن از حقوق مسلم ایران در ماورای خزر، آخال و کوک تپه و واگذاری آن ها به روسیه بود. این اقدام را سپهسالار در هنگام تصدی وزارت خارجه انجام داد و همان نیز باعث خلع و به احتمال زیاد مرگش شد. دوران 10 ساله اقتدار سیاسی میرزاحسین خان را می توان به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش اول دوران صدارتش در سال های 1288 تا 1290 است. در این زمان وی وابستگی و گرایش کامل به انگلیس داشت و به وسیله آن ها سعی در اجرای برنامه هایش می نمود. دوره دوم حیات سیاسی سپهسالار پس از عزلش در انزلی بود که دریافت انگلیس مدافع خوبی برای علاقه مندانش نیست. از این پس وی کم کم به سمت روسیه متمایل شد و درصدد نزدیکی به این امپراطوری برآمد. گرچه تا آخر چشمی به سوی قبله اولش نیز داشت.

این مناطق گرچه مورد تعرض دائمی تراکمه قرار داشت و از آن طریق به خراسان نیز حمله می کردند، اما در واقع متعلق به ایران بود که به واسطه قراردادی میان ایران و روسیه، آن کشور، تراکمه را گوشمال داد و آنجا را برای خود تصرف کرد. ایران نیز از حقوق خود در مرو، ماورای خزر، آخال و کوک تپه شمال خراسان دست کشید. خدمت سپهسالار آنقدر برای روس ها ارزشمند بود که هنگامی که وی از سوی ناصرالدین شاه برای تعزیت قتل الکساندر دوم و تبریک پادشاهی الکساندر سوم به سن پترزبورگ روسیه رفت؛ پادشاه جدید روسیه، نشانی که خود در گردن داشت در آورده به گردن میرزاحسین خان سپهسالار انداخت. مورخان علت عزل سپهسالار از مصادر امور را واگذار کردن حقوق ایران در ماورای خزر دانسته اند. شاه که یارای مخالفت با روسیه را نداشت زهر خود را بر عامل آن میرزاحسین خان ریخت و وی را از جمیع مقامات برکنار کرد. ناصرالدین شاه تنها به عزل سپهسالار راضی نشد بلکه خواست او را بدون فوت وقت از بین ببرند، اما از هر طریق بود سفارت روسیه متوجه قضیه شد. با پادرمیانی آن ها از قتل وی ممانعت به عمل آمد و این واپسین برگ از حیات سیاسی سپهسالار بود.

منبع: روزنامه جوان