پول قاجاریه؛ از ضرب فلوس تا چاپ اسکناس - دانشنامه آریایی

جهت دریافت مشاوره خدمات طراحی کاتالوگ از بهترین و مجربترین طراحان کشور همراه ما باشید. از طراحی تا چاپ کاتالوگ های تبلیغاتی حرفه ای را با بهترین قیمت از ما بخواهید.

مسکوکات و نشان های دوره قاجاریه که در گنجینه موزه ملی نگهداری می شوند علاوه بر اطلاعاتی که درباره نظام پولی و مالی گذشته ایران به دست می دهند، اطلاعات و شواهد ذی قیمتی نیز درباره شرایط مالی، اجتماعی و سیاسی آن دوران در دل خود دارند. سکه های قاجاریه از سه شاهی شروع می گردد و به نیم قرانی، یک قرانی، دو قرانی و پنج قرانی می رسد.

سکه های قاجاریه

سکه های بالاتر، 10 قرانی و 20 قرانی (اشرفی) نام داشتند و جنس شان از طلای 22 عیار بود. از 20 قرانی به بالا هم به صورت پول کاغذی یا اسکناس بود. البته چاپ اسکناس از زمان ناصرالدین شاه شروع شد و از آن موقع تا دوره احمد شاه قاجار، پنج قرانی و دو قرانی طلا نیز ضرب می شد که به دو قرانی و پنج قرانی زرد معروف بود و در مواقع عید و اعطای انعام مورد استفاده قرار می گرفت.

روی سکه های آقامحمدخان و فتحعلی شاه نام پادشاه منقوش است و پشت سکه ها تاریخ و نام دارالضرب تهران یا شهرستان دیگری که ضرابخانه سلطنتی در آنجا دایر بوده دیده می گردد. به غیر از سکه های فتحعلی شاه، سکه های دارای تصویر انسانی از زمان ناصرالدین شاه به بعد کاملا متداول شد.

روی این سکه ها تصویر شاه قاجاری با لباس رسمی و ریش و سبیل و تاج شاهی بر سر که میان دو رشته گیاه قرار گرفته دیده می گردد. بالای سکه نام شاه قاجار و پایین و زیر پاپیون گل ها تاریخ ضرب سکه به سال قمری درج شده است.

در پشت سکه میان دو رشته گیاه، تصویر شیر و خورشید که به دست راست یک شمشیر دارد و زیر پای شیر ارزش سکه با حروف یا عدد نقش شده و بالای شیر و خورشید، تاج کیانی که مخصوص خاندان قاجاریه است، قرار گرفته است.

سکه های رایج دوره ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه در دو نوع سکه های خطی و سکه های عکس دار ضرب شده است.

از تحولات جامعه عصر قاجار که از روی سکه ها و مدال های این دوره قابل استنباط است، شکل و عیار آنهاست. کمبود طلا در شروع حکومت قاجار باعث می شد مردم برای گذران امورات روزمره به فلوس روی بیاورند. فلوس نام سکه ای است از جنس مس که از کلمه یونانی بیزانس فولیس گرفته شده و بعضی وجه تسمیه آن را شباهت این سکه با پولک های ماهی یا فلس دانسته اند.

فلوس، پول سیاه، پشیز، قازبیک و پول هم خوانده می شد. به سکه های طلا پول زرد، به سکه های نقره پول سفید و به سکه های مسی که به مرور زمان سیاه می شد پول سیاه می گفتند.

پول مسی فقط تا یک سال اعتبار داشت و در انتها سال مردم آن را با پول جدید الضرب معاوضه می کردند. بیشترین سکه هایی که در ایران به طور روزمره استفاده می شدند شاهی (سکه مسی) و واحد پول خرید های روزمره دینار بوده است.

این سکه ها را با تعریفی که از پول می گردد، نمی توان پول دانست چراکه ارزش تبدیل آن ها به نقره دائما کاهش می یافت و از طرفی سکه های مسی نمی توانستند به بهای اسمی تبدیل شوند، اما برای کار های جزئی مفید بودند. سکه های شاهی و نیم شاهی که سابقا از نقره بود در دوره قاجار به دلیل کاهش ارزش پول از مس ضرب خورد و به جریان افتاد.

اغلب فلوس ها فاقد نام پادشاه حاکم و سال ضرب هستند. تصاویر روی فلوس ها هم جنبه ابداعی نداشته، بلکه مانند سایر هنر های ایرانی دارای اصل و مبدا قدیمی است و ریشه در اعماق تاریخ و باور ها و نگرش های سنتی جامعه دارد که از نظر مردم شناسی جالب توجه است.

حیوانات مختلفی که روی این سکه ها نقش شده اند همان حیواناتی هستند که در دوره هخامنشی و عهد ساسانی مشاهده می شوند و در حقیقت این هنر ادامه آثار ساسانی است. در زمان اشغال مناطق شمالی ایران توسط قوای روسیه مدتی در این مناطق سکه های مسی روسیه رواج داشت و سکه های محلی به دستور روس ها با نقوش سکه های روسی - عقاب دوسر - ضرب می شد که به سکه های مازندرانی معروف هستند.

آقامحمدخان بر روی این سکه ها انگ مجدد زد و برای مقابله به مثل با عقاب دو سر که علامت مخصوص حکومت تزاری بود نشان شیر و خورشید را روی سکه های مسی این مناطق ضرب کرد که الگوی سکه های ایران در دوره های بعد شد.

از دوره ناصرالدین شاه به بعد سکه های مسی دائما دچار تغییر و تحول در عیار و نقوش شده و اسباب گرفتاری می شد. گاه با افزایش قیمت فلز مس و غل و غش در عیار آن موجب اغتشاش و بحران های مالی می شد تا اینکه در دوره مظفرالدین شاه با جایگزینی فلز نیکل به جای مس این سکه ها برای همواره از چرخه اقتصاد ایران خارج شدند.

تلاطم، آشوب، شتابزدگی، ناآرامی و بی قراری جامعه دوره آقامحمدخان قاجار به وضوح در سکه های مغشوش و ضرب های بی دقت و پرسرعت سکه ها و فلوس قابل مشاهده است. سکه های آقامحمدخان درست به سبک و سیاق دوره های پیشین ضرب می شد و در بالای آن ها به جای نام شاه عبارت یا محمد درج شده است.

در دوران فتحعلی شاه که آرامش نسبی در کشور برقرار بود سکه های بسیار متنوعی ضرب شد که از جمله آن ها سکه های جدید صاحبقرانی و کشورستانی بود که قران (مخفف صاحبقرانی) تا انتها حیات این خاندان پا برجا ماند و برای اولین بار در عهد قاجر، تصویر شاه و تاج بر سکه ها نقش بست.

یک تومان زرین که در اوایل حکومت فتحعلی شاه با وزن حدود 96 حبه ضرب می شد در اواخر حکومت وی به 53 حبه کاهش وزن داد و یک ریال سیمین از 180 حبه به 122 حبه تنزل کرد. سکه های دوره فتحعلی شاه، شروع تحولات سکه در تمام اعصار اسلامی ایران است که نشان از دگرگونی های فکری و اجتماعی دوره قاجاریه دارد.

در این زمان برای نخستین بار پس از سال ها تحریم، تصویر انسان - تصویر شاه - بر روی سکه درج شد. با این وجود، محمدشاه جانشین وی بار دیگر به شیوه سنتی از به تصویر کشیدن چهره انسان در سکه ممانعت کرد که خود گواه کشمکش و تضاد های درونی جامعه است.

در سکه های محمدشاه بیشتر عبارت شاهنشه انبیا محمد ضرب شده و به ضرب تصویر خود روی سکه اهمیت نداده که علت آن گذشته از بیماری و ضعف جسمانی شاه در افکار درویش مآبانه و متابعت وی از میرزا آغاسی صدراعظم و مراد او ریشه داشته است. گواه این ادعا وجود بعضی سکه های اوست که در آن ها عبارت یاهو ضرب شده است.